Choć dla wielu są uciążliwymi owadami domowymi, rybiki cukrowe, znane również jako srebrzyki, to jedne z najstarszych stworzeń na naszej planecie. O ich ewolucji, przerażającej biologii, interesujących zachowaniach godowych oraz niezwykłych umiejętnościach trawienia celulozy opowiada profesor Stanisław Ignatowicz, entomolog z SGGW.
Rybiki cukrowe mają rodowód sięgający znacznie dalej niż czasy dinozaurów. Pomimo braku skamieniałości utrudniających ich badania, ich budowa ciała i analiza cech morfologicznych wskazują, że są jednymi z najbardziej pierwotnych owadów. – To owady bardzo stare – stwierdził w rozmowie z PAP profesor Ignatowicz, dodając żartobliwie, że „ich pokrycie ciała jest tak archaiczne, iż można by powiedzieć, że pamiętają czasy sprzed tyranozaurów”.
Bezskrzydłość jako cecha pierwotna
Profesor zaznaczył, że rybiki są „pierwotnie bezskrzydłe”. – Choć wiele owadów współczesnych nie ma skrzydeł, zrobiły to wtórnie, przystosowując się do pasożytnictwa. Rybiki nigdy ich nie miały, co potwierdza ich prymitywną ewolucję. Skrzydła wśród innych owadów pojawiły się później jako cenny dodatek, podczas gdy rybiki pozostały przy wersji podstawowej – wyjaśnił.
Nazwa „rybiki” również ma swoje uzasadnienie. – Srebrne jak wiele ryb, mają srebrzyste łuski. Gdy potrzymamy rybika w ręku, zostawi kilka łusek – to kolejny dowód na ich archaiczność – zauważył profesor.
Środowisko życia i długowieczność
Rybiki preferują spędzać czas w miejscach ciemnych, wilgotnych i ciepłych. – Gdy mamy łazienkę, jedna płaszczyzna to posadzka, druga dywanik. To idealne spa dla rybików. Od zawsze istnienie takiego środowiska pozwoliło im przetrwać wszelkie kataklizmy – podkreślił Ignatowicz. W plyurze naturalnym żyją w ściółce, gniazdach gryzoni, pod korą drzew, w mrowiskach – wszędzie tam, gdzie jest „ciasno, cicho i mokro”.
Dodatkowo, rybiki charakteryzują się zaskakująco długim życiem. – Trzy, cztery lata to znacząca długość życia dla tak małych owadów, a niektóre z nich mogą dożyć nawet ośmiu lat – dodał profesor.
Linienie przez całe życie
Jeszcze bardziej niezwykła jest ich zdolność do linienia przez całe życie. – Większość owadów linieje do osiągnięcia dorosłości. A rybiki? Samce, samice – wszyscy wymieniają skórkę wielokrotnie. To ich cecha charakterystyczna – tak jak ja oddycham, one linieją – uśmiechnął się entomolog.
Na całym świecie występuje około 600 gatunków rybików, co stanowi niewielki odsetek w porównaniu z milionami innych owadów. Jednak pod względem biologicznym skrywają w sobie wiele niezwykłości, które mogą nas zaskoczyć.
Umiejętności trawienia celulozy
Rybiki produkują w jelitach enzym celulazę, co pozwala im trawić celulozę bez pomocy bakterii. – Warto zauważyć, że termity polegają na bakteriach, podczas gdy rybiki mają swoją własną fabrykę enzymów. Gdy zjedzą kawałek kartki, są w stanie go całkowicie strawić – podkreślił profesor, dodając, że za pomocą tego enzymu rybiki przekształcają celulozę w cukry proste. – Te słodkie cukry spalają później jako źródło energii. Całkiem sprytne – zauważył.
Zaskakujące zachowania godowe
Ich życie płciowe również zachwyca. Samce prymitywnych owadów wytwarzają pakiety z nasieniem, znane jako spermatofory. W przypadku rybików jest to szczególnie skomplikowane. – Samiec składa taki „kieliszek” nasienia na podłożu, buduje jedwabny parawan – to prawdziwy jedwab! – i otacza go cz czymś w rodzaju zacisznego ogródka. Następnie szuka samicy, wpędza ją do tego ogródka i zachęca, aby umieściła ten „kieliszek” w swoim otworze płciowym – opisał ekspert.
Jak dodał profesor, nie zawsze jest to udane. – W przebiegu ewolucji samice czasem zjadały ten „kieliszek”, więc samce nauczyły się pokrywać go obrzydliwie gorzką substancją, by zniechęcić partnerki do tego procederu – wyjaśnił.
Profesor zauważył także, że u niektórych gatunków rybików można zaobserwować „pełną seksmisję”: – Występują tylko samice, bez samców. Z jajek rodzą się dziewczynki, które dorastają i składają jajka – i tak w kółko – powiedział.
W przypadku rybików cukrowych samce wciąż występują i są bardzo zaangażowane. – Samica – przepraszam za wyrażenie – często nie ma ochoty, „boli ją głowa”, więc to samiec musi dbać o przyszłość gatunku – podkreślił profesor Ignatowicz.
Rybiki składają kilkadziesiąt jaj w ciągu całego życia, a rozwój młodych do dorosłej postaci w wilgotnych warunkach trwa 4-5 miesięcy. Jednak po wykluciu stają się samodzielne i dojrzewają stopniowo, liniejąc wielokrotnie. – Rodzice zapewniają im jedynie dobre miejsce do życia i żerowania – uzupełnił ekspert.
Umiejętności i postrzeganie przez ludzi
Owady te potrafią biegać z prędkością około 0,3 m/s, zmieniając kierunek wielokrotnie w ciągu sekundy, co zwiększa szanse na ucieczkę przed przeciwnikiem. – Biegną zygzakiem, jakby płynęły po posadzce. Stąd też ich nazwa „rybiki” – wyjaśnił profesor, dodając, że są one bardzo płochliwe.
Choć nie przenoszą chorób ani nie gryzą, ich obecność często uznawana jest za problem. – Szkodnikiem nazywam każde zwierzę, które przebywa w mojej obecności bez mojej zgody – zażartował profesor Ignatowicz.
Rybiki mogą niszczyć książki, dokumenty, tapety i zanieczyszczać żywność, zwłaszcza w wilgotnych pomieszczeniach. Stanowią zatem naturalny „papier lakmusowy” wysokiej wilgotności.
Profesor polecił różnorodne metody usuwania tych owadów z domu. Można stosować zarówno ekologiczne rozwiązania, jak wkładanie liści miłorzębu między kartki książek, jak i skuteczniejsze preparaty żelowe stosowane punktowo.
Mimo swoich „przewinień” rybiki zasługują na uznanie. – Samiec rybika jest doskonałym przykładem dbałości o ciągłość gatunku. Cała grupa pozostaje fascynująca. Stara, prymitywna, pierwotna – a mimo to dotrwała do XXI wieku, mimo wszelkich ludzkich fanaberii – podsumował profesor, dodając, że mamy wiele do nauczenia się od tych owadów.
